Czym są działania niepożądane leku?

Następstwem stosowania każdego leku, obok pożądanego efektu terapeutycznego, mogą być różnego rodzaju powikłania. Zazwyczaj takie skutki są łagodne. Jednak zdarza się, że mogą być na tyle poważne, aby stanowić zagrożenie dla zdrowia pacjenta. Dlatego, tak bardzo istotne jest, aby mieć wiedzę na temat działań niepożądanych, częstotliwości ich występowania oraz właściwego postępowania w przypadku ich pojawienia się.

Co to są działania niepożądane leku?

To każde niekorzystne i niezamierzone działanie, występujące podczas stosowania dawek zalecanych u ludzi w celach profilaktycznych, diagnostycznych, leczniczych oraz dla przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji czynności fizjologicznych organizmu.

Częstość ich występowania, stopień nasilenia oraz konsekwencje ich pojawienia się są bardzo różne. Zależą od rodzaju leku, jego dawki, przyjmowanych równocześnie innych produktów, a także zależą od indywidualnych predyspozycji pacjenta. Część z nich obserwuje się w czasie prawidłowo prowadzonej terapii, inne należą do jatrogennych powikłań, wynikających ze świadomego lub też przypadkowego nieprawidłowego stosowania leków.

Podział możliwych działań niepożądanych leków

Niepożądane działania leków można zaszeregować do odpowiednich typów. Ich podział obejmuje sześć podstawowych grup, oznaczonych literami alfabetu od A do F.

Typ A

Należą tu najlepiej poznane i najczęściej występujące powikłania polekowe. Są zależne od dawki leku, a ich cechą charakterystyczną jest szybkie ustępowanie objawów po odstawieniu preparatu. Mogą być związane z mechanizmem działania leku, np. hipoglikemia podczas terapii lekami przeciwcukrzycowymi czy krwawienia występujące w czasie stosowania leków przeciwzakrzepowych. Za ich występowanie może odpowiadać też wielokierunkowe działanie leku, jak również jego mała selektywność, np. zwężenie źrenic po podaniu morfiny.

W tej grupie powikłań znajdują się też interakcje lekowe. Są one obserwowane podczas jednoczesnego przyjmowania minimum dwóch preparatów. Polegają na osłabieniu lub nasileniu działania, pojawieniu się objawów toksycznych lub jakościowo odmiennego od spodziewanego działania farmakologicznego. Należy pamiętać, że preparaty roślinne również zawierają silnie działające substancje czynne, a ich nierozważne wykorzystywanie w terapii może być groźne dla zdrowia. Na przykład, czosnek dzięki zawartości tiosiarczanów charakteryzuje się zdolnością hamowania agregacji płytek krwi, co zwiększa ryzyko krwawień, np. pooperacyjnych. Niebezpieczeństwo powikłań krwotocznych rośnie, gdy czosnek stosowany jest z warfaryną.

Niepożądane interakcje obserwuje się również w wyniku kojarzenia leków z żywnością. Na przykład pokarmy bogate w tłuszcze mogą zwiększać wchłanianie substancji leczniczych o dużej lipofilności (np. oksazepam, nitrazepam), stając się przyczyną nasilenia ich działania oraz wystąpienia powikłań.

Typ B

Działania typu B są nieprzewidywalne, mają charakter immunologiczny, a właściwym postępowaniem jest przerwanie stosowania leku. Do tej grupy należą wszystkie reakcje nadwrażliwości, takie jak: wstrząs anafilaktyczny, obrzęk naczynioruchowy, niedokrwistość hemolityczna, granulocytopenia, małopłytkowość, choroba posurowicza, kontaktowe zapalenie skóry. Do tej grupy powikłań należy też idiosynkrazja. Jest to reakcja wynikająca z genetycznie uwarunkowanej zwiększonej wrażliwości osobniczej na leki. Manifestuje się stanami ostrych zatruć, występujących po podaniu dawek leczniczych lub nawet subterapeutycznych, np. uogólniona pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, gwałtowne napady astmy oskrzelowej po zastosowaniu kwasu acetylosalicylowego.

Typ C

Przykładami tego typu powikłań mogą być lipodystrofia podskórnej tkanki tłuszczowej w miejscu podawania insuliny lub osteoporoza związana z długotrwałym stosowaniem glikokortykosteroidów. Należą tu również przypadki tzw. chorób polekowych, np. niewydolność nerek związana z terapią lekami immunosupresyjnymi lub dyskinezy późne, stwierdzane po stosowaniu neuroleptyków. W tej grupie klasyfikowane są także uzależnienia, np. od opioidowych leków przeciwbólowych lub leków nasennych czy przeczyszczających.

Typ D

Te działania mogą pojawiać się nawet do kilkunastu od zakończenia terapii danym lekiem. Przykładem mogą być objawy kardiotoksyczności obserwowane po 15 latach od zakończenia stosowania antybiotyków antracyklinowych.

Typ E

Nagłe zaprzestanie stosowania niektórych przewlekle używanych leków, do których organizm już się przyzwyczaił, może spowodować nawrót choroby nawet w zaostrzonej formie. Przykładem może być nagłe przerwanie terapii beta- adrenolitykiem, które stanowić może przyczynę wystąpienia objawów choroby wieńcowej o znacznym nasileniu.

Typ F

Ich przyczyną jest głównie oporność na dany lek. Na przykład, narastająca oporność bakteryjna może powodować brak skuteczności działania antybiotyku.

Podsumowanie

Działania niepożądane są nieodłącznym elementem każdej farmakoterapii. Z reguły poważne skutki uboczne leków występują niezwykle rzadko. Jednak nie można wykluczyć takiej reakcji podejmując decyzję o zażyciu danego preparatu. Dlatego, należy bardzo ostrożnie obchodzić się z lekami i nie traktować ich jak przysłowiowych cukierków na wszystko. Powinniśmy czytać ulotki i zwracać uwagę na ewentualne działania niepożądane.